Fontanny. Na pewno niejeden raz przechodziliście obok jakiejś w Stambule. Niektóre małe, schowane w załomach budynków, inne okazałe, pysznią się pośrodku placów. Ślad historii, która przeminęła. O stambulskich fontannach można pisać na tomy, pozwólcie więc, że opiszę te najważniejsze i najciekawsze.
W Stambule istniało ponad tysiąc fontann. Czas, zaniedbanie i nieplanowane wyburzania spowodowały, że obecnie jest ich tylko niecałe czterysta.
Pierwsze fontanny w Stambule budowano już w okresie rzymskim. Wraz z akweduktami i cysternami, zaopatrywały one ludność miasta w wodę. Niestety, żadna z rzymskich fontann się nie zachowała. Przyczynił się do tego fakt, że Konstantynopol nie dbał zbytnio o system wodociągów, przez co ten powoli popadał w ruinę. To Turcy, po zdobyciu Konstantynopola w 1453 roku podjęli się naprawy i rozbudowy systemu. Fontanny, na które obecnie można natknąć się wędrując ulicami Stambułu, należą więc już do historii Stambułu, nie Konstantynopola.
Najczęściej fundatorkami okazałych stambulskich fontann były żony paszów, choć nie tylko. Jednym z filarów islamu jest dobroczynność, a fontanny stanowiły właśnie jeden ze sposobów na dobry uczynek względem mniej zamożnych. Zamożnego obywatela nie stać byłoby na fundację meczetu czy szkoły, ale z łatwością mógł ufundować fontannę na rogu ulicy.
Istniały dwa rodzaje fontann: te zbudowane dla ludności, oraz te dla nosiwodów, którzy roznosili potem wodę do domów. Oficjalnie, dostarczający wodę, nie mieli prawa używać fontann publicznych, choć jak to zwykle bywa, nie przestrzegano tego zbyt surowo. Fontanny publiczne dzieliły się zaś na te, dostarczające wodę z zasobów prywatnych – fundatorów – oraz te, które były zasilane z wód państwowych, czyli dworu osmańskiego.
Spis treści:
Pierwsze fontanny w Stambule
Pierwszymi fontannami tureckimi, budowanymi już w XV wieku były te, wbudowane w mury, umieszczane przy ulicach, oraz na skrzyżowaniach dróg. Najstarszą fontanną tego typu, istniejącą do dzisiaj, jest fontanna z 1503 roku, ufundowana przez Efdalzade Hamidüdin Efendiego, umieszczona w murze meczetu Efdalzade.
Warto też wspomnieć o dwóch fontannach położonych w dzielnicy Kadiköy po azjatyckiej stronie: Ayrılıkçeşmesi oraz Selamiçeşmesi. Fontanna Ayrılıkçeşmesi – Pożegnań, została zamówiona przez sułtana Murada IV w 1638 roku. A skąd nazwa? Był to punkt początkowy dla osób udających się na pielgrzymkę do Mekki, stąd też wyruszały wojska osmańskie na podboje oraz karawany z podarkami podążające do Bagdadu, a stamtąd do swojego miejsca docelowego: Mekki i Medyny. Nazwa głównej ulicy w tej części miasta, Bagdat Caddesi, wzięła się również właśnie stamtąd. Przy Bagdad Caddesi umieszczono także kolejne fontanny dla spragnionych podróżnych: Çatalçeşme – Fontanna Rozdroży z 1550 roku, oraz Söğütlüçeşme – Fontanna Wierzby.
Fontanny na placach miasta
W Turcji, osiemnasty wiek to Lale Devri, czyli Okres Tulipanówi. To czas, kiedy do sztuki osmańskiej wkradły się silnie wpływy europejskie. Zaczęto wtedy też budować nowy typ fontann. Często, łączono je teraz z sebil, czyli kioskami gdzie sprzedawano wodę, soki i słodzone napoje. Najwcześniejszym połączeniem tego typu jest fontanna Turhan Valide Sultan z 1663 roku, położona niedaleko Bazaru Egipskiego.
Po stronie azjatyckiej, w dziennicy Üskudar, znajduje się najpiękniejsza chyba fontanna z tego okresu. Fundatorem był Ahmed III w 1728 roku, a zadedykowano ją matce Ahmeda III, pochowanej w Üskudar – Emetullah Rabia Gülnuş Sultan. Fontanna pierwotnie położona była przy głównej ulicy, ale w latach 1932-33, w ramach przebudowy drogi, rozebrano ją i przeniesiono na pobliski plac, w pobliżu meczetu Mihrimah, gdzie można oglądać ją do dzisiaj. Powstała, jak wiele innych, by zapewnić pitną wodę dla podróżników, oraz dla zdążających do meczetu, by mogli dokonać oni rytualnej ablucji. Fontanna, zbudowana jest w stylu osmańskiego rokoko, ma kształt ośmiokąta. Jako budulca użyto białego marmuru, a dach pokryto drewnem i ołowiem. Architektem był Mehmed Ağa. Fontanna ozdobiona jest motywami tulipanów, róż i chryzantem. Umieszczono również na niej, wyryte po arabsku, wersy poezji.
Kolejną ze sławnych fontann, jest ta, usytuowana tuż przy wejściu do pałacu Topakpı. Nosi nazwę: Sebil Ahmeda III, tego samego, który ufundował fontannę w Üsküdar. Zbudowana podobnie jak poprzednia, w 1728 roku przyciąga uwagę zdążających do muzeum turystów. Powstała w miejsce istniejącej tutaj od czasów Bizancjum mniejszej fontanny. Miejsce to stanowiło punkt zgromadzeń dla Stambulczyków od wieków, którzy zdążali tutaj, by posłuchać najświeższych plotek. Wszak i pałac znajdował się tuż za murem. No i szum wody zagłusza słowa tak, że nikt nic nie usłyszy. Czyż może być lepsze miejsce? Fontanna utrzymana jest w stylu rokoko. Ozdobiono ją złotymi ornamentami, motywami kwiatowymi oraz wzorami zaczerpniętymi ze sztuki islamu. Fontanna wykończona jest błękitnymi i czerwonymi kaflami. Na ścianach umieszczono urywki wierszy, poświęconych wodzie. Należy je czytać przeciwnie do wskazówek zegara, zaczynając od północnej ściany fontanny.
Następną ze wspaniałych fontann jest fontanna obmywań przed Hagią Sophią, zbudowana przez sułtana Mahmuda I. Jest to największa fontanna w mieście. Posiada szesnaście brązowych kranów, nad którymi umieszczono napis: „Stworzyliśmy wszystko z wody”. Kopuła fontanny podtrzymywana jest przez osiem marmurowych kolumn. Cóż tu dużo mówić. Należy ją zobaczyć.
Warto też odwiedzić fontannę na placu Tophane w dzielnicy Beyoğlu. Ta okazała fontanna w stylu rokoko, została zbudowana przez sułtana Mahmuda I w 1732 roku. Co prawda, jest nieco zniszczona, ale w 2006 roku przeprowadzono jej konserwację i doprowadzono do niej wodę. Podobnie jak poprzednie, służyła zarówno dla podróżnych, jak i zdążających na modły do meczetu. Fontanna jest czworoboczna, ale zbudowano ją na planie ośmiokąta.
Interesującą odmianą tego typu fontann były te, przy których (lub na których) umieszczano miejsce modlitwy dla podróżujących. Niestety, prawie żadna z nich nie zachowała się. Potrzeby rozwijającego się miasta sprawiły, że obszerne tarasy przy fontannach wyburzono, by zrobić miejsce na budynki. Jedną z takich ocalałych do dzisiaj czasów jest fontanna sułtanki Esmy, córki Ahmeda III znajdująca się na placu Kadirga w dzielnicy Fatih. Została zbudowana w 1781 roku. Na szczycie fontanny wybudowano taras dla modlitwy dla podróżnych. Możliwe, że właśnie dzięki temu tarasowi na szczycie, ocalała do dzisiaj.
Fontanny kolumnowe
W XVIII wieku modne stały się fontanny kolumnowe. System wodociągów stał się tak udoskonalony, że nie potrzeba było już dużego zbiornika na wodę i fontanny stały się mniejsze. Tego typu fontanny to również znak wpływów europejskich. Do najsłynniejszej fontanny tego typu należy Lahana Çesmesi (Fontanna Kapusty) w Çengelköy, zbudowana w 1853 roku. Nazwa wzięła się od zwieńczenia fontanny – kapusty. A nazwa? W osmańskim Stambule, istniały dwie grupy sportowców parających się jeździectwem, zapasami i rzutem włócznią: jedna z nich to bamyacılar (zwolennicy okry), druga to lahanacılar (zwolennicy kapusty). Najwidoczniej, projektant fontanny, Ahmet Ağa, należał do zwolenników kapusty.
Zdążając z pałacu Topkapı, drogą tramwajową w kierunku Eminönu, natrafimy barokową fontannę, a właściwie sebil, ufundowany przez sułtana Abdülhamida I. Jest to tak zwana Hamidiye Sebili. Zbudowana na planie okręgu, z ołowianym dachem, obecnie służy jako bufet, ale nie sposób jej przeoczyć.
I zakończmy ten artykuł ostatnią ze sławnych fontann, umieszczoną w mieście już w XX wieku. Mowa tutaj o Niemieckiej Fontannie, znanej każdemu, kto odwiedził Hagię Sophię oraz Meczet Sultanahmet. Powstała w Niemczech i została przewieziona do Stambułu w 1900 roku. Miała na celu uczczenie wizyty cesarze Wilhelma II w Stambule, który zabiegał u sułtana na pozwolenie na budowę kolei bagdadzkiej mającej łączyć Berlin z Zatoką Perską. Fontanna, w stylu neobizantyjskim, ma kształt altany, wspierającej się na ośmiu marmurowych kolumnach, ozdobiona jest pozłacaną mozaiką. System wodny składa się z siedmiu mosiężnych dysz przelewających wodę do basenów. W centrum umieszczono główną fontannę wspartą na porfirowych kolumnach. W łukach umieszczono osiem monogramów: Abdülhamida II i Wilhelma II. Interesujące jest również miejsce w którym fontannę umieszczono: to właśnie tutaj rósł tak zwany krwawy dąb na którym, zgodnie z legendą, powieszono uczestników buntu janczarów z 1656 roku. Wieść gminna głosi, że drzewo rodziło owoce o ludzkich głowach. Być może wybór takiego miejsca na prezent od cesarza Wilhelma II był spowodowany tym, że sułtan Abdülhamid II nie ufał cesarzowi i podejrzewał, że wizytującemu Stambuł cesarzowi wcale nie o kolej chodziło, ale o ropę na Bliskim Wschodzie?
Artykuł został po raz pierwszy opublikowany w nieistniejącym już czasopiśmie “Lehistan Sokağı”.
