Tuż za Salihli, zjeżdżając z głównej drogi Ankara – Izmir, mijając zabudowania dzisiejszej wioski Sart, znajduje się Sardes. Trudno sobie dzisiaj wyobrazić, że są to ruiny jednego z największych miast antycznych: Sardes. Miasta, które, nie licząc Mezopotamii, posiadało najpotężniejsze mury obronne w świecie antycznym i wspominane jest w Apokalipsie świętego Jana jako jeden z siedmiu kościołów. Ten, „który zasnął i stracił czujność”.
No i warto też wspomnieć, że to właśnie w Sardes, Krezus wybił pierwsze na świecie monety.
Spis treści:
Początki Sardes:
Miasto położone było na zboczach góry Tmalos (obecnie Bozdağ), nad złotodajną rzeką Paktol (dzisiaj Gediz) i w starożytności stanowiło stolicą Lidii. Zgodnie z legendą, Grecy epoko homeryckiej założyli miasto i nazwali je Hyde. Z wykopalisk archeologicznych wiemy, że zaczęto osiedlać się tutaj już w epoce brązu.
Najstarsze wiadomości jakie mamy na temat Sardes pochodzą od Ajschylosa z jego dramatu „Persowie”, ale to dzięki Herodotowi posiadamy wyczerpujące informacje o tym mieście, bo często o Sardes wspominał w swoich dziełach.
Sardes swoją potęgę zawdzięczało położeniu przy głównym szlaku wiodącym z Centralnej Anatolii nad morze Egejskie.
Największy rozkwit miasto przeżyło za panowania dynastii Marmandów, po VII w.p.n.e. Po upadku ostatniego króla Lidii – Krezusa (595-547 p.n.e.) – Sardes dostało się w ręce Persów i zostało stolicą jednej z satrapii.

Główna droga królewska Persów rozpoczynała się w stolicy Persów – Suse (to tutaj odkryto na początku XX wieku słynny Kodeks Hammurabiego) -i kończyła się właśnie w Sardes.
W 334 roku Miasto zostało zdobyte przez Aleksandra Wielkiego, który ostatniego satrapę – Mithrenesa – uczynił zarządcą dzielnicy. Pod koniec III wieku p.n.e. miasto dostało się pod panowanie Antiocha Wielkiego. Sława miasta upadała stopniowo, podczas gdy wzrastało znaczenie Pergamonu. W latach 180-133 p.n.e. miasto było całkowicie pod panowaniem tego ostatniego.
W czasach rzymskich Sardes zostało siedzibą prowincji i było znane w całym państwie dzięki wspaniałej architekturze i bogactwu mieszkańców. Za panowania Tyberiusza miasto zostało zniszczone przez trzęsienie ziemi, potem pożary wielokrotnie nawiedzały miasto. W 618 roku Sasanidzi zniszczyli Sardes, zostało jednak odbudowane i w czasach Bizancjum mieściła się tutaj diecezja. Ostatecznie kres miastu zadał Timur w 1402 roku.
Wykopaliska archeologiczne w Sardes:
W latach 1910-1914 amerykańska ekspedycja archeologiczna rozpoczęła w Sardes prace wykopaliskowe i odkryła między innymi świątynię Artemidy oraz ponad tysiąc grobów na pobliskim cmentarzysku, co czyni to miejsce największym zbiorowiskiem tumulusów w świecie antycznym.
Główna droga miejska Sardes przebiegała na południe od gimnazjum i synagogi i pokrywa się mniej więcej z dzisiejszą, asfaltową drogą Ankara – Izmir. Wyłożona była marmurem i otoczona arkadami, pod którymi umieszczono sklepy (jak ktoś był w Efezie, to ma wyobrażenie, jak to mniej więcej wyglądało).
Najważniejszym obiektem obecnie do zwiedzania jest Gimnazjon wraz z kompleksem łaźni, który zbudowano w 2 połowie II w.n.e. Był on w użyciu przez prawie pięćset lat. Składał się z przebieralni, dużego budynku spotkań, ganku wejściowego, przedsionku i długiego holu. Podłogi pomieszczeń pokryte były mozaikami z geometrycznymi wzorami. Ściany pokryto polichromowanym marmurem. Został zniszczony w 616 roku przez Persów. Obecnie, Marmurowy Dwór, jak się go często nazywa, jest częściowo zrekonstruowany.

Przebieralnia gimnazjonu przerobiono wkrótce na synagogę, która to uległa zniszczeniu podczas najazdu perskiego w 616 roku. W czasie wykopalisk, w 1958 roku, odkryto na terenie synagogi ponad osiemdziesiąt greckich i osiem hebrajskich inskrypcji, a również wiele mozaik podłogowych. Oszacowano, że społeczność żydowska około 123 roku n.e. liczyła od pięciu do dziesięciu tysięcy osób, czyli cztery do ośmiu procent mieszkańców Sardes, których to było, jak szacuje się, sto dwadzieścia tysięcy. Sama synagoga jest uważana, za największą synagogę świata antycznego, ale co ciekawe, nie znajdowały się w niej osobne miejsca modlitewne dla kobiet.
Sklepy, które można oglądać na terenie wykopalisk, na północ i południe od gimnazjum i synagogi pochodzą z okresu bizantyjskiego.

Z dala od głównych budynków Sardes:
Na południe od drogi asfaltowej znajduje się duży budynek, tak zwany Dom Brązów. Skąd taka nazwa? Otóż archeologowie, kopiący tutaj w 1958 roku natrafili tu na dużo przedmiotów religijnych wykonanych właśnie z brązu. Przypuszcza się stąd, że dom, wybudowany prawdopodobnie w 550 roku n.e. zamieszkiwał wysokiej rangi kapłan.
Na południowy wschód od domu, znajdują się sklepy – centrum handlowe z okresu lidyjskiego z lat 700-300 p.n.e.
Na południe od drogi asfaltowej, na zboczu góry, wybudowano stadium, a na wschód od niego, w III w.p.n.e. powstał teatr. Funkcjonował on aż do czasów rzymskich i posiadał dwadzieścia tysięcy siedzeń.

Bliżej drogi asfaltowej, znajdują się rzymskie budynki, za autostradą zaś, ruiny bizantyjskiego kościoła i rzymskie budynki oraz rzymskie łaźnie.
Na północ od gimnazjum i w okolicach bizantyjskiego kościoła można oglądać również pozostałości murów miejskich z okresu bizantyjskiego.
Świątynia Artemidy:
Na drodze do świątyni Artemidy, umieszczonej w oddaleniu od całego kompleksu, znajdują się pozostałości rzymskich i bizantyjskich domów z IV i V w.n.e. oraz lidyjskie mury z VIII i VI w.p.n.e.
Jadąc wzdłuż drogi, na południe, na wysokości około trzystu metrów, można zobaczyć grobowiec – piramidę. Najprawdopodobniej jest to grobowiec perskiego księcia Abradatesa z Suzjany i jego żony Pantei. Zgodnie z legendą, gdy Abradates walcząc z Krezusem, władcą Lidii, zginął, Pantea popełniła samobójstwo na zwłokach męża. Król perski Cyrus II Wielki wybudował im wyżej wymieniony grobowiec.
Świątynia Artemidy była jedną najwspanialszych świątyń świata antycznego. Jednocześnie jest jedną z nielicznych świątyń świata antycznego, która dotrwała do naszych czasów w stanie prawie nienaruszonym.

Znajduje się ona na stoku góry Tmolos. Zbudowano ją w 300 r.p.n.e. po tym, jak Aleksander Wielki zdobył miasto.
Ołtarz, zbudowany z czerwonego piaskowca, pochodzi z czasów wcześniejszych, z V w.p.n.e. i ma wymiary 21 na 11 metrów. Nadal można obejrzeć go na stanowisku: przylega do świątyni od wschodu. Ołtarz, a następnie świątynia były skierowane na wschód. Przypuszcza się, że nie była to tylko świątynia Artemidy, ale czczono tu również azjatycką Kybele.
Świątynia stanowiła otwartą przestrzeń, a nie zamknięty budynek. Posiadała trzy fazy rozbudowy: Pierwsza z nich, to budynek 23 na 67 metrów, z jednym rzędem kolumn jońskich. W drugiej fazie, w latach 175 do 150 r.p.n.e. częściowo dobudowano drugi rząd kolumn lub ustawiono bazy do nich. Po 150 r.p.n.e. kontynuowano dostawianie kolumn. Jednocześnie, podzielono świątynię na dwie części. W części wschodniej, w XIX wieku znaleziono głowę posągu Faustyny I, żony cesarza Antoniusa Piusa, co pozwala sądzić, że Artemida musiała podzielić się świątynią z kultem pary cesarskiej.

Od południowo-wschodniej strony do świątyni dobudowano w IV w.n.e. kościół.
Tumulusy:
Za świątynią Artemidy, na północny wschód od Salihli znajdują się Tumulusy z Bin Tepe (czyli Wzgórza Tysiąca). Pokrywają one obszar siedemdziesięciu czterech kilometrów kwadratowych i są największym zbiorowiskiem tumulusów w Turcji tuż za Gordionem, który liczny zbliżoną ilość tumulusów, ale skoncentrowanych na mniejszej przestrzeni. Na terenie Bin Tepe chowano od epoki paleolitu, aż do czasów osmańskich. Do dzisiaj, przetrwało około sto piętnaście tumulusów. Największy z nich, tumulus Aliatty, pochodzący z 610-560 roku p.n.e na 355 średnicy i 63 metrów wysokości i jest on jednym z największych na świecie. Niestety, został zrabowany jeszcze w starożytności.